• جعفر عبدی

مقدمه: زنجان شهر غریبی است. از دیرباز این شهر ـ که به قول حسین منزوی مادر مهربان همه ماست ـ مهد علم و ادب و فرهنگ بوده است، اما در هیچ مقطعی از تاریخ به جایگاه شایسته و در خور خود نرسیده است. حتی هم اکنون که دیگرانی ـ به حق یا ناحق ـ پرچم زعامت و سالاری عرصه شعر و سخنوری را به اهتزاز درآورده‌اند؛ شاعری به بزرگی منزوی در همین شهر و از شهروندان همین دیار فرهنگ‌خیز چنان تحول و دگردیسی شگرفی در شعر معاصر به وجود آورده است که در شعر هزار و اندی ساله مکتوب این سرزمین بسیار ارزشمند و پراهمیت است، بی‌آنکه پرچمی از او با این ادعا در اهتزاز دیده شود. تحقیق و تفحص در مورد پیشینه و سابقه فرهنگی ادبی شهرمان زنجان کاری است گسترده و دامنه‌دار. چه، این شهر مردانی در خود پرورانده است که هرکدام همچون نهنگی در دریای زرین فرهنگ و ادب این سرزمین به شمار می‌روند. مردان بزرگی همچون «شیخ شفیق فرج، معروف به اخی فرج زنگانی» در قرن پنجم، «ضیاءالدین ابوالنجیب عبدالقادر سهروردی» در همان قرن که از بزرگترین مدرسان مدرسه نظامیه بغداد به شمار می‌رفته است، «شهاب‌الدین ابوالفتوح یحیی‌بن حبش بن امیرک سهروردی معروف به شیخ اشراق» فیلسوف بزرگ و نام‌آور اسلام در قرن ششم، «شهاب‌الدین ابوحفص عمر سهروردی» عارف بزرگ معاصر شیخ اشراق که بزرگانی چون سعدی، شیخ اوحدالدین کرمانی، شیخ شمس‌الدین صفی و... در مکتب پاک وی پرورش یافته‌اند. سعدی در مورد مرادش سروده: «مرا پیر دانای مرشد شهاب / دو اندرز فرمود بر روی آب» از دوران کلاسیک که بگذریم در همین دهه‌های اخیر هم شخصیتهای ادبی بزرگ و نام‌داری در زنجان می‌زیسته‌اند که هرکدام به نوبه خود جایگاهی در فرهنگ و ادب این سرزمین داشته و دارند. 
برای نمونه به چند نفر از این شخصیتهای ادبی اشاره می‌کنم: 
1) ابراهیم میرزا دارایی، متولد 1260 ش در زنجان و از شعرای نامی دوران خویش 
2) امیرخسرو دارایی، ملقب به برهان‌السلطنه، متخلص به خسرو، متولد 1268 ش. وی کلیله و دمنه را با هنرمندی تمام به نظم کشیده و آن را «شکرستان» نام نهاده است. 
3) بانو آزاده دارایی، دختر کوچک امیرخسرو دارایی، متولد 1310 ش. 
4) مهین دارایی، متولد 1300ش، هم او که «روباه‌نامه» اثر «محمدباقر خلخالی» را از ترکی به فارسی سروده است. 
5) دکتر ابوالفتح حکیمیان، متولد 1306 ش، مؤلف آثار متعدد فرهنگی و ادبی زنجان. 
6) سیدباقر حری، متخلص به اقبالی، متولد 1282ش، از شعرای مرثیه‌پرداز بنام زنجان. 
7) مهندس پرویز جمالی، متولد 1320 ش زنجان. 
8) حمید نظری، متخلص به «آیینه»، متولد 1317 از شاعران حال حاضر شهرمان. 
9) رسول مقصودی، متولد 1320 ش، از فرهنگیان شاعر زنجان، هم او که حسین منزوی همواره از او به عنوان راهنما و دوست بزرگوار خود یاد کرده است. 
10) زین‌العابدین امیدی «وافد»، متولد 1312 ش، از شاعران قدرتمند مرثیه زنجان. 
11) کریم زعفری، متولد 1297ش. 
12) محمد منزوی، متولد 1304 ش، پدر حسین منزوی و از شاعران و فرهنگیان زنجان. 
13) محمدرضا روحانی، متولد 1302 ش، هم او که اثر ارزشمند «فرهنگنامه زنجان» را گردآوری نموده است. 
و بی‌شمار بزرگان و ادیبان دیگر که در این شهر و در میان ما زیسته‌اند و چه بسا هنوز هم زندگی می‌کنند. بر ماست که پاسشان بداریم و همواره در حفظ و نگهداری حرمت‌شان کوشا باشیم. و اما در شعر معاصر زنجان شاعری هست که در تحول و تعالی شعر معاصر نقشی بسزا و ستودنی دارد. هم ‌او که با القاب متعددی همچون «ماه غزل ایران»، «پیر غزل ایران»،«پدر غزل معاصر ایران»، «نیمای غزل ایران» و... مورد خطاب قرار گرفته است. او کسی نیست جز حسین منزوی؛ شاعر پرآوازه و کثیرالشعر زنجان، با خدمتی که به شعر معاصر فارسی کرد و از به بیراهه کشیدن و دچار ضعف و کسالت شدنش جلوگیری نمود. منزوی با دریافت تمام و کمال پیام نیما و تلفیق آن با ذات و قریحه بی‌مثال و جبلی خویش چنان اعتلایی به غزل، این قالب پیرو تا حدی از نفس افتاده بخشید، تا همگانی که چشمشان هنوز هم که هنوز به دیدن جلوه‌های معنابخش و شعور‌آفرین تواناست، دیدند این پیر فرتوت و کمرخمیده چه نشاطی آغازیده و چگونه گوی سبقت را از جوانان تازه به دوران رسیده و البته تازه نفس ربوده است. 
غزلی که منزوی بانی آن بود، هم‌زبانی در خور و شایسته داشت که با هنرمندی خاصی از تلفیق زبان آرکائیک و نو پدید آمده بود، هم عاطفه‌ای سرشار و هماهنگ با زندگیهای معاصر و هم‌وزنی متناسب که در فضایی امروزین با بافتی منسجم و معنادار عرضه می‌شد. 
از منزوی که بگذریم (شرط انصاف این است که نگذریم، اما با رسم ناخوش زمانه چه کنیم؟!) شاعران دیگری هم در زنجان بوده و هستند که حرفهایی برای گفتن و شنیده شدن دارند. از آن جمله از متقدمین می‌توانم به مرحوم حبیب‌ا... بدیعی اشاره ‌کنم و از شاعران امروز به خلیل جوادی، هادی وحیدی، علیرضا سلطانی، کلامی زنجانی، امیر رسولی، مهدی جلیل‌خانی، علیرضا بازرگان، دکتر فاطمه راکعی، عاصم اسدی و... اشاره کنم که هرکدام در فضایی گاه جداگانه شعرهایی سروده‌اند که می‌تواند در عرصه‌ای گسترده‌تر مورد نقد و واکاوی قرار گیرد. این حقیر در رساله پایان‌نامه خود با عنوان «معرفی و نقد و بررسی شاعران شاخص پارسی‌گوی شهر زنجان»تا آنجا که در توان دانش ادبی‌ام بود به این مهم همت گماردم و نقد شاعران معاصر زنجان را آغاز کردم. امیدوارم سایر دوستانی که در این زمینه حرفهایی برای گفتن دارند، مجدانه به پا خیزند و اقدامی کنند تا اگر به شرط محال در این شهر شعرخیز، منزوی دیگری پا به عرصه نهاد، دیگر غریبانه در کوچه‌های خلوت و تنهایی خود آسمان کسل بارانی خویش را نباراند و دریای دل طوفانی‌اش را نگریاند. 
منابع و ارجاعات: 
1) سخنوران و خطاطان زنجان، کریم نیرومند، مؤسسه مطبوعاتی زعفری، چاپ اول 1347. 
2) فرهنگنامه زنجان، محمدرضا روحانی، انتشارات پرچم، چاپ اول، 1347. 
3) چشم‌انداز شعر معاصر ایران، دکتر سید مهدی زرقانی، نشر ثالث. چاپ دوم، 1384